راه غلبه بر نفس محاسبه است . بعضی اولیاء خدا یک دفتری همراه خود داشتند و هر کاری که می کردند می نوشتند، در آخر روز هم نشسته و حساب کارهای خود را می کردند که ما در این روز چه کردیم چه مقدار اطاعت خداوند متعال را نمودیم، چه مقدار سرپیچی و نا فرمانی کردیم.
 امام کاظم ( علیه السلام ) فرمودند: "لَیسَ مِنّا مَن لَم یُحاسِب نَفسَه فی کُلِّ یَومٍ فَاِن عَمِلَ خَیراً اِستَزادَ مِنهُ وَ حَمِدَ اللهَ عَلَیهِ وَ اِن عَمِلَ شَرّاً اَستَغفَرَ اللهَ مِنهُ وَ تابَ اِلَیهِ " (1) از ما نیست کسی که هر روز به حساب نفس خود نرسد پس اگر کار خوبی انجام داده بود خدا ر ا شکر کند و از خدا بخواهد که آن کار ر ا بیشتر و بهتر بتواند انجام دهد و اگر کار بدی انجام داده بود استغفار و توبه نماید.
حضرت رسول اکرم (صل الله علیه و اله وسلم) فرمودند: " لا یَکُونُِ العَبدُ مُومِناً حتّی یُحاسِبَ نَفسَهُ اَشَدَّ مِن مُحاسَبَةِ الشّریکِ شَریکِهُ وَ السَّیِّدِ عَبدَهُ" (2) انسان مومن نخواهد بود، تا اینکه به حساب نفسش برسد شدید تر از حسابرسی شریک با شریک و مولی با بنده اش.
حضرت ایة الله مجتهدی(رحمة الله علیه) می فرمایند: بازاریها هر شب به حساب دفترشان می رسند . سود و ضرر و طلبکاری را می نویسد اگر هر شب حساب و کتاب نکنند یک دفعه می بینند مقدار قابل توجهی ضرر کرده است و حواسش نبوده است گاهی هم بر اثر نداشتن حساب و کتاب ورشکست می شوند انسان هم باید هر روز به حساب نفسش برسد تا خدای نکرده یک دفعه ضرر نکند و یا ورشکست و عاقبت به شر نشود، شب موقع خواب بنشین ببین چه کار کرده ای، چشمت کجاها نگاه کرده، زبانت چه ها گفته،‌ کجاها رفته ای، چه کارها کرده ای. اگر کار بدی کرده بودی خودت را سرزنش کن،‌به خودت بگو: ألَم یَأنِ للّذینَ آمَنوا أن تَخشَعَ قُلوبْهْم لِذِکرِ الله(3) و تصمیم بگیر آن کار را نکنی، صبحها با خودت شرط بگذار که اگر آن کار را کردی نفست را یک جریمه ای بکنی و در طول روز مراقب باش که آن کار را انجام ندهی.

---------------------------------------------------------------------------------------

پی نوشت:
(1) بحارالانوار ج70 ص 72
(2) بحار ج77 ص88 و ج 70 ص 72
(3) سوره حدید آیه 16( آیا وقت آن نشده است که دلهای مومنان در برابر ذکر خدا خاشع و متواضع گردد؟!)

 مهمترین برنامه ای که قرآن و احادیث به ما معرفی می کنند تقوای الهی است(1) تقوا دارای مراتب و مراحلی است:
 مرحله اول تقوا ترک محرمات و عمل به واجبات است.حضرت امیرمومنان علی(علیه السلام) فرمودند: المتّقی مَنِ اتّقی الذُّنوب(2) با تقوا کسی است که از گناه پرهیز کند وحضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمودند: إعمِل بِفَرائِضِ اللهِ تَکُن أتقی النّاس به واجبات الهی عمل کن تا با تقواترین مردم باشی که این مرتبه اول که مرحله عمل می باشد. (3)
حضرت آیت الله مجتهدی(رحمه الله) می فرمودند: وقتی که ما در قم طلبه بودیم هر شب موقع خواب از رساله مراجع تقلید مسأله می خواندیم و با احکام فقهی و نظرات مراجع و دستورات اسلام آشنا می شدیم بعد می خوابیدیم اما الان مردم یا توضیح المسائل در منزل ندارند یا اگر دارند حال مراجعه کردن ندارند و اگر به مشکلی و یا مسأله ای برخورد کردند از یکی از روحانیون می پرسند و چون همه روحانیون مجتهد نیستند لذا هرکدام از آن بزرگواران نظر مرجع تقلید خودش را بیان می کند و کمتر روحانی یافت می شود که نظرات همه مراجع تقلید را بداند و در مسأله مورد نظر فتوای همان مرجع را بگوید و حتی بعضی پا فراتر گذاشته اند یعنی مرجع مشخص نکرده اند، یا می گویند باقی هستیم، اگر باقی بر تقلید از مرجع میت هستند باید به اجازه یکی از مراجع زنده فعلی باشد.
مرحله دوم تقوا به جا آوردن مستحبات و ترک مکروهات است.
حضرت آیت الله مجتهدی(رحمه الله) در این زمینه می فرمودند: علماء باید مستحبات را برای خود واجب بدانند و مکروهات را حرام. شما طلاب به مستحبات خیلی اهمیت بدهید.
همچنین ایشان می فرمودند: استاد ما حاج شیخ علی اکبر برهان خیلی در مستحبات و مکروهات دقیق بودند لذا ما جرأت نداشتیم نزد ایشان این موارد را رعایت نکنیم، استاد ما حتی نسبت به بعضی موارد هم مخالف بودند، مثل آجیل و تخمه و چای و غیره و ما نزد ایشان جرأت چای خوردن هم نداشتیم.
مطلبی که در مستحبات مهم است این است که حضرت علی(علیه السلام) فرمودند: إذا أضَرَّتِ النَّوافِلِ بِالفَرائِض فَارفُضوها اگر مستحبات به واجبات ضرر زد مستحبات را رها کنید(4)  و مطلب دیگر اینکه حضرت فرمودند: إنّ لِلقُلوبِ إقبالاً و إدبارا فَإذا أقبَلَت فَاحمِلوها عَلی النَّوافِلِ و إذا أدبَرَت فَاقتَصِرُوا بِها عَلَی الفَرائِض برای قلبها روی کردن(حالت میل و رغبت) و پشت کردن(بی میلی و بی رغبتی) است هنگامی که این قلبها میل داشت آنها را به انجام مستحبات وادارید و هرگاه قلبتان میل و رغبت نداشت به واجبات اکتفا کنید(5)
مطلب مهم دیگر دائمی بودن است، حضرت علی(ع) فرمودند: قلیلٌ یَدُومُ خیرٌ مِن کثیرٍ مُنقطع کار کم و همیشگی بهتر از کار زیادی است که انسان را خسته کند و پیوستگی و دوام نداشته باشد(6) این حدیث فقط درباره مستحبات نیست بلکه در تمام امور به کار می آید.
مرحله سوم تقوا این است که انسان مباح هم انجام ندهد. یعنی در هنگام خوردن و آشامیدن و خوابیدن و غیره که از افعال مباح هستند ، صرفاً جهت سیرشدن غذا نخورد بلکه نیت کند با سیرشدن می توانمنیرو کافی به دست بیاورم و واجبات و عبادات را انجام دهم و بتوانم بهتر درس بخوانم و بهتر به اجتماع و اسلام خدمت کنم، اینجاست که ضمن برطرف شدن گرسنگی یا تشنگی، خداوند برای او عبادت هم می نویسد چرا که رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمودند: إنّما الأعمالُ بِالنّیات(7) و همچنین فرمودند: یُبعَثُ النّاسُ عَلی نیّاتِهِم یعنی مردم در روز قیامت بر طبق نیت هایشان مبعوث می شوند(8)  
-------------------------------------------------------------------------
پی نوشت:

(1)إنّ أکرمکم عندالله أتقاکم (سوره حجرات آیه 13)
(2)غررالحکم ص 87
(3) بحار الانوار ج71 ص196
(4)غرر الحکم ص311
(5)غرالحکم ص251
(6)غررالحکم ص534
(7) بحار ج76 ص212 و میزان الحکمه ج13 حدیث6570
(8) میزان الحکمه ج13 حدیث6562